თვითგამორკვევის პრინციპის ბნელი მხარეები

ჯოზეფ ნაი

კემბრიჯი - ერების თვითგამორკვევა ერთმნიშვნელოვან მორალურ პრინციპად შეიძლება მივიჩნიოთ, მაგრამ ის საკუთარ თავში ბევრ პრობლემას შეიცავს. მას შემდეგ, რაც 2008 წლის აგვისტოში რუსეთმა საქართველოში ჯარი გააგზავნა, მან ორი სეპარატისტული პროვინციის, სამხრეთ ოსეთისადა აფხაზეთის დამოუკიდებლობა აღიარა. როდესაც მის მაგალითს მხოლოდ რამდენიმე ქვეყანამ მიბაძა, რუსეთმა იმაზე დაიწყო ლაპარაკი, რომ ნატოს წევრმა ქვეყნებმა კოსოვოს სერბეთისგან გამოსაყოფად ძალისმიერი ნაბიჯები გადადგეს.

თვითგამორკვევის პრინციპის ზოგადი განსაზღვრება ასეთია - ხალხის უფლება ჰქონდეს საკუთარი სახელმწიფო, ეს მართლაც უმნიშვნელოვანესი პრინციპია, მაგრამ ვინ არის ის ”თვით”, ვისაც გამორკვევის უფლება ეძლევა.

თუ სომალის მაგალითს განვიხილავთ და 1960 წელს დავუბრუნდებით, აფრიკელებმა თვითგამორკვევის პრინციპი კოლონიალური მართვის გასაუქმებლად გამოიყენეს. სხვა აფრიკული ქვეყნებისგან განსხვავებით, სომალის მოსახლეობას მიახლოებით ერთნაირი ლინგვისტური და ეთნიკური ძირები აქვს. მეზობელი ყენია კი კოლონიალური მმართველობისას ისე ჩამოყალიბდა, რომ იქ განსხვავებულ ლინგვისტურ ძირებისა და განსხვავებული ტრადიციების მქონე ხალხები და ტომები გაერთიანდა. ყენიის ერთი რეგიონი სომალიელებითაა დასახლებული.

სომალიმ განაცხდა, რომ თვითგამორკვევის პრინციპი ყენიის ჩრდილოეთით მცხოვრებ (ასევე ეთიპოისს სამხრეთით) სომალიელებს გამოყოფის უფლებას აძლევს, რადგან ისინი ერთიან სომალიურ ერს განეკუთვნებიან. ყენიამ და ეთიოპიამ ამ მოთხოვნაზე უარი თქვეს, რადგან მათი თქმით, ისინი ჯერ კიდევ ნაციონალური მშენებლობის პროცესში იმყოფებოდნენ. ამას შედეგად აფრიკის ჩრდილო-აღმოსავლეთში სომალიელთა ნაციონალურ საკითხთან დაკავშირებული ომების მთელი წყება მოყვა. ირონიულია, მაგრამ მოგვიანებით თვითონ სომალი კლანებსა და სამხედრო ლიდერებს შორის დაწყებული სამოქალაქო ომის შედეგად დაიშალა.

ხმის მიცემის მეშვობით თვითგამორკვევის პრობლემების გადაწყვეტა ყოველთვის ვერ ხერხდება. უპირველესად ყოვლისა, საკითხავია სად უნდა ჩატარდეს ხმის მიცემის პროცესი. ირლანდიაში წლების მანძილზე კათოლიკები ამტკიცებენ, რომ თუ ხმის მიცემა ჩრდილოეთ ირალნდიაში ჩატარდება, მაშინ პროტესტანთა უმრავლესობა, რომელიც მოსახლეობის 2/3-ს შეადგენს, მოიპოვებს უპირატესობას. პროტესტანტები საპასუხოდ აცხადებენ,რომ თუ რეფერენდუმი მთელს კუნძულზე ჩატარდება, მაშინ კათოლიკე უმრავლესობა, 2/3 ით მოიპოვებს მართვის უფლებას.

საბოლოოდ, ათწლელულების ბრძოლის შემდეგ, გარედან მოსულმა დახმარებამ გადაწყვიტა ყველაფერი. მაგრამ ის, თუ სად უნდა ჩატარდეს ხმის მიცემის პროცესი, ჯერაც გაურკვეველია. 1960 წელს სომალის სასწრფოდ უნდოდა არჩევნების ჩატარება, ყენიას კი პროცესის გადადება 40 ან 50 წლით სურდა, იმ დროისთვის, როდესაც ქვეყნის მშენებლობას დაასრულებდა და ტომების ლოიალობას ეროვნულ იდენტობად გარდაქმნიდა.

რა ზიანი ადგება ქვეყანას, რომელსაც გამოეყოფიან, რა რესურსი მიყვება თან სეპარატისტებს, რამდენად ანგრევს ეს ქვეყანას, რომელსაც ტოვებენ?

თვითგამორკვევის პრინციპი პირველ მსოფლიო ომში გამარჯვებული სახელმწიფოების მიერ დადგა დღის წესრიგში. როდესაც 1918 წელს ავსტრია-უნგრეთის იმპერია დაიშალა, სუდეტები ჩეხოსლოვაკიას მიუერთდა, მიუხედავად იმისა, რომ აქაური მოსახლეობა გერმანულენოვანი იყო. 1938 წლის მიუნჰენის შეთანხმების შემდეგ, სუდეტების გერმანელები ჩეხოსლოვაკიას გამოეყვნენ დაგერმანის მიუერთდნენ, რაც იმას ნიშნავდა, რომ მთებში გამავალი საზღვარი გერმანიის კონტროლს დაექვემდებარა, ეს კი ჩეხეთის უსაფრთხოებისთვის საშინელი დანაკარგი იყო.

როდესაც 1960-იანებში ჩრდილო ნიგერიამ გადაწყვიტა,რომ გამოყოფა და ცალკე სახელმწიფოს, ბიაფრას ფორმირება უნდა, დანარჩენმა ნიგერიამ წინააღმდეგობა გაუწია ნაწილობრივ იმიტომ, რომ ბიაფრა ნიგერიის ნავთობის რესურსის უმეტესობას ფლობდა. ისინი ამტკიცებდნენ, რომ ნავთობი მთელი ნიგერიის ხალხს ეკუთვნის და არა მხოლოდ მის ჩრდილო ბინადართ.

1989 წლის შემდეგ თვითგამორკვევის პრობლემა ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებსა და აღმოსავლეთ ევროპაში კვლავ გამწვავდა. კავკასიაში აზერბაიჯანელებმა, სომხებმა, ქართველებმა, აფხაზებმა და ჩეჩნებმა თვითგამორკვევის პრინციპის საფუძველზე დამოუკიდებელი სახელმწიფოების შექმნა მოითხოვეს. იუგოსლავიაში, სლოვენებმა, სერბებმა და ხორვატებმა 1990-იანი წლების დასაწყისში დამოუკიდებლობას მიაღწიეს, მაგრამ ბოსნია-ჰერცოგოვინას მუსლიმები ნაკლებად წარმატებულნი აღმოჩნდნენ.

ომმა ბოსნიაში იავარქმნა მშვიდობიანი მოსახლეობა, და ჰააგის სამხედრო ტრიბუნალმა 1996 წელს მათი გასამართლება დაიწყო, ვისაც მასობრივ მკველელობებში პასუხისმგებლობა ეკისრებოდა. ბოსნიის ომში გარკვევა საერთაშორისო საზოგადოებისთვის ნაწილობრივ იმიტომაც გართულდა, რომ ძნელი შესაფასებელი იყო, რამდენად განაპირობა შეტაკებები დაპირისპირებამ ბოსნიელ ხორვატებს, სერბებსა და მუსლიმებს შორის და რამდენად გაამწვავა ძლადობა სერბეთის ინტერვენციამ.

თუ ყველაფერი მხოლოდ სერბეთის აგრესიით არ იყო გამოწვეული, მაშინ ინტერვენციის საფუძველი სისხლისღვრის შეჩერება უნდა გამხდარიყო. ისევე, როგორც 1994 წელს რუანდასთან დაკავშირებით მოხდა - საერთაშორისო საზოგადოებრიობა ბალკანეთში ძალადობის წინააღმდეგ გაერთიანდა, მაგრამ აქ ვერ შეთანხმდა ეფექტურ ერთობლივ ქმედებებზე კონფლიქტის გვიან ეტაპამდე, 1995 წლამდე, როდესაც ნატოს სამშვიდობო შენაერთები კონფლიქტურ ზონებში შევიდნენ.

თვითგამორკვევის პრინციპი ორაზროვან მორალურ პრინციპად იქცა. ვუდრო ვილსონი ფიქრობდა, რომ 1919 წელს ის ცენტრალური ევროპის პრობლემების გადაჭრას შეძლებდა, მაგრამ მან იმდენივე პრობლემა შექმნა, რამდენიც გადაწყვიტა. ადოლფ ჰიტლერმა სწორედ თვითგამორკვევის პრინციპი გამოიყებნა 1930 წელს სუსტი ქვეყნების ძირგამოსათხრელად. დღეს მსოფლიოს სახელმწიფოთა მხოლოდ 10%-ია ჰომოგენური, ამიტომ თვითგამორკვევის პრინციპის უპირველესი მნიშვნელობის პრინციპად გამოცხადება, მსოფლიოს ბევრ რეგიონს დამღუპველ შედეგებამდე მიიყვანს.

სამომავლოდ საუკეთესო ის იქნებოდა, რომ შემდეგი კითხვა დასმულიყო - რას ნიშნავს თვითგამორკვევა და ვის ენიჭება ეს უფლება. იმ შემთხვევაში, თუ რაღაც ჯგუფებს თანაცხოვრება უჭირთ, შესაძლებელია ავტონომიის სტატუსის შემოღება, რაც ქვეყნის შიგნით განხორციელებული თვითგამორკვევა იქნებოდა. შიდა თვითგამორკვევა შეიძლება შეეხოს კულტურულ, ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ავტონომიას ისეთს, როგორიცაა დღეს შვეიცარიის მსგავს ქვეყნებში, ან ბელგიაში.

თუ კავშირების ამგვარი შესუსტება საკმარისი ვერ იქნება, შესაძლოა ზოგ შემთხვევაში მშვიდობიანი გაყრა მოხერხდეს ისე, როგორც ეს 1993 წელს ჩეხოსლოვაკიაში განხორციელდა, სადაც ქვეყანა მშვიდობიანად გაიყო ორ სუვერენულ ტერიტორიად. მაგრამ აბსოლუტური თვითგამორკვევის მოთხოვნა, როგორც ჩანს, გაუთავებელი ძალადობის წყაროდ იქცევა მანამდე, სანამ მას სიფრთხილით არ მოვეკიდებით.

თანამედროვე სამყაროში თვითგამორკვევის ყველა მოთხოვნა ინდივიდუალურ განხილვას უნდა დაეფუძნოს, უნდა შეფასდეს მოტივაციები, მეთოდები, შედეგები და სიტუაცია მხოლოდ ასეთი მრავალმხრივი მიდგომით უნდა გადაწყდეს.

ორიგინალი